Επικίνδυνες, τοξικές ουσίες βρέθηκαν σε αυξημένες ποσότητες για την υγεία των παιδιών και τις μητέρες τους στο αίμα τους, σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Ευρώπης, λόγω της χρήσης απαγορευμένων φυτοφαρμάκων στην χώρα μας, όπως τα οργανοχλωριωμένα παρασιτοκτόνα με γνωστότερα το DDT και DDE, που κυκλοφορούν παράνομα στην αγορά ξεφεύγοντας από τους μηχανισμούς ελέγχου. Αυτό διαπιστώθηκε μετά από πολύχρονη συστηματική έρευνα που πραγματοποίησε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η ομάδα του Ομότιμου Καθηγητή Χημείας και πρώην Πρύτανη του Ιδρύματος, Ευρυπίδη Στεφάνου.
Συγκεκριμένα στο πλαίσιο της μελέτης ΡΕΑ, έγινε η μόνη έρευνα στην Ελλάδα με 1500 ζεύγη μητέρας-παιδιού , από την εγκυμοσύνη , τον τοκετό, τους πρώτους μήνες ζωής, 18 μηνών, 4 ετών, 6 ετών 11 και 15 ετών. Αναλύθηκαν 947 δείγματα στα οποία βρέθηκαν υψηλά ποσοστά DDE στα παιδιά ηλικίας 6,5 ετών της Κρήτης συγκριτικά με συνομήλικα παιδιά Ευρωπαικών περιοχών, ενώ τα υψηλότερα επίπεδα της επικίνδυνης ουσίας DDE, ανιχνεύθηκαν στα παιδιά των 4 ετών και τα χαμηλότερα στα παιδιά 11 ετών. Η εν λόγω έρευνα είχε αρχίσει να πραγματοποιείται το 2007 από τον Καθηγητή Ιατρικής Μανόλη Κογεβίνα.
Τα προαναφερόμενα ερευνητικά αποτελέσματα χτυπούν το «καμπανάκι» του κινδύνου για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών και καθιστούν επιτακτική την ανάγκη άμεσης και δραστικής παρέμβασης από την Πολιτεία και ιδιαίτερα την κυβέρνηση , η οποία έχει ακυρώσει στην πράξη κάθε κοινωνικό και οικονομικό έλεγχο των παρανομιών.
Η μελέτη πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη με επίκεντρο το Ηράκλειο είναι η μοναδική στην Ελλάδα και έχει δημιουργηθεί Βιοτράπεζα των εν λόγω δεδομένων με περισσότερα από οκτώ χιλιάδες δείγματα.
Κύριε Στεφάνου, τι σας οδήγησε να ερευνήσετε την παρουσία των απαγορευμένων ουσιών όπως το DDT σε ένα μεγάλο πληθυσμό παιδιών στην Κρήτη;
Σε ένα μεγάλο Ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Επιδημιολογίας επονομαζόμενο HELIX, που συμπεριλαμβάνεται η Μελέτη «μητέρας-παιδιού ΡΕΑ» με έξι αντίστοιχες μελέτες πληθυσμού βάσης γεννήσεων στην Ευρώπη, αξιολογήθηκε η ενδομήτρια έκθεση σε ένα ευρύ φάσμα τοξικών ουσιών αλλά και αυτή κατά την παιδική ηλικία. Στην έρευνα HELIX μεταξύ των ουσιών που μελετήθηκαν ήταν τα οργανοχλωριωμένα παρασιτοκτόνα εξαχλωροβενζόλιο, διχλωροδιφαινυλοτριχλωραιθάνιο, ευρέως γνωστoύ ως DDT, και του παραγώγου του διχλωροδιφαινυλοδιχλωροαιθυλενίου γνωστού ως DDE. Διερευνήθηκαν οι διαφορές και οι συσχετίσεις που παρατηρήθηκαν μεταξύ μητέρων και των παιδιών τους. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν κλινικές μετρήσεις και νευρολογικές δοκιμές. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύτηκαν από την ομάδα του HELIX, έδειξαν αυξημένα επίπεδα DDE στο αίμα τόσο των μητέρων όσο και των παιδιών εντός του πληθυσμού της μελέτης ΡΕΑ σε σχέση με τις αντίστοιχες μελέτες άλλων Ευρωπαϊκών χωρών.
Τα παραπάνω δεδομένα ήταν το έναυσμα που μας οδήγησε στην συγκεκριμένη έρευνα με στόχο την βαθύτερη κατανόηση της έκθεσης των παιδιών στις ουσίες αυτές και των σχετικών κινδύνων για την υγεία τους.
1500 ζεύγη μητέρας -παιδιού
Τι είναι η Μελέτη Μητέρας-Παιδιού ΡΕΑ;
Η μελέτη Ρέα, είναι η πρώτη και η μόνη μελέτη μητέρας-παιδιού στην Ελλάδα. Αποτελεί ένα δεκαπενταετές ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κρήτης, που εμπνευστής και δημιουργός του ήταν ο Καθηγητής Μανόλης Κογεβίνας, με πολύτιμα δεδομένα από τα πρώτα στάδια της ζωής και από τη διαχρονική παρακολούθηση του πληθυσμού. Η μελέτη «μητέρας-παιδιού ΡΕΑ» εστιάζεται στον πληθυσμό του νομού Ηρακλείου αλλά είναι η μοναδική στην Ελλάδα και από τις πλέον γνωστές στην Ευρώπη. Στοχευμένες παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια πρώιμων αναπτυξιακών σταδίων του ανθρώπου όπως η εγκυμοσύνη, η βρεφική και παιδική ηλικία, έχουν το μέγιστο αντίκτυπο και μπορούν να θέσουν σε υγιή τροχιά καθόλη τη διάρκεια της ζωής τον πληθυσμό, σύμφωνα με την υπόθεση της αναπτυξιακής προέλευσης της υγείας και της νόσου. Η απόδειξη της υπόθεσης ότι οι εμπειρίες που εμφανίζονται κατά την πρώιμη ανάπτυξη μπορούν να επηρεάσουν τον κίνδυνο υγείας και χρόνιων ασθενειών μέχρι και την ενήλικο ζωή απαιτεί στοιχεία υψηλής ποιότητας από μακροχρόνιες μελέτες παρατήρησης σε ανθρώπους.
Η μελέτη ξεκίνησε το 2007. Έκτοτε ο αρχικός πληθυσμός των 1500 ζευγών μητέρας-παιδιου έχει παρακολουθηθεί στην εγκυμοσύνη, τοκετό, πρώτους μήνες ζωής, 18 μηνών, 4 ετών, 6 ετών, 11 ετών και 15 ετών. Η μεθοδολογία που ακολουθούμε για τη συλλογή πληροφοριών βασίζεται σε ερωτηματολογια, σταθμισμένα για τον ελληνικό πληθυσμό όταν ήταν διαθέσιμα, κλινικές εκτιμήσεις, ιατρικές καταγραφές, ηλεκτρονικές αξιολογήσεις, προσωπικές μετρήσεις και καταγραφές, μετρήσεις στο περιβάλλον, χαρτογραφικά δεδομένα καθώς και συλλογή βιολογικού υλικού. Η μελέτη έχει εξετάσει ένα εύρος εκθέσεων και εκβάσεων υγείας και μπορεί να υποστηρίξει την εξεταση νέων αναδυόμενων υποθέσεων κυρίως από μετρήσεις σε βιολογικά υλικά. Η βιοτράπεζα μας αποτελείται από περισσότερα από 8000 επαναλαμβανόμενα δείγματα αίματος, ούρων και άλλων βιολογικών υλικών. Η παρουσία της μελέτης Ρέα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης έχει συνεισφέρει στην δημιουργία σημαντικής ερευνητικής κοινότητας και έχει δράσει κατά του brain drain.
Οργανοχλωριωμένα Φυτοφάρμακα
Μπορείτε να μας περιγράψετε το πλαίσιο της έρευνάς σας;
Η έρευνα κατέστη δυνατή μέσω της στενής συνεργασίας μεταξύ του Εργαστηρίου Φασματομετρίας Μάζας και Ανάλυσης Διοξινών του ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος και του Πανεπιστημίου Κρήτης. Στηρίχθηκε από την διδάκτορα, Ελένη Μαυρομάτη, πρώην Διοικήτρια της 7ης ΥΠΕ Κρήτης (2016-2019), και χρηματοδοτήθηκε από την ΓΓΕΤ και το Υπουργείο Υγείας την ίδια περίοδο. Τα αποτελέσματα της δημοσιεύτηκαν στο πλέον έγκυρο επιστημονικό περιοδικό παγκοσμίως, στον τομέα των Περιβαλλοντικών Επιστημών και Επιδημιολογίας, Environment International, το 2024.
Θα ήθελα να αναφέρω τι γνωρίζαμε πριν την πραγματοποίηση των εργασιών μας. Μια εκτεταμένη αναζήτηση βιβλιογραφίας, που επιτελέσαμε μετά τα αποτελέσματα της HELIX, αποκάλυψε έλλειψη συστηματικών μελετών σχετικά με την παρουσία οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα και το μητρικό γάλα στην Ελλάδα. Πρόσφατες μελέτες που δημοσιεύτηκαν το 2023, από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, για Ελληνικά γεωργικά εδάφη αξιολόγησαν τα επίπεδα οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων σε εξήντα ελληνικά γεωργικά εδάφη. Παρά την επίσημη απόσυρσή τους από την αγορά, το DDT και τα παράγωγά του, μαζί με άλλα οργανοχλωριωμένα φυτοφάρμακα, ήταν οι κύριες ενώσεις που προσδιορίστηκαν. Στην Κρήτη, συγκεκριμένα στον Τυμπάκι, μια από τις πιο σημαντικές γεωργικές περιοχές που προμηθεύει την πλειοψηφία των φρούτων και των λαχανικών στο Ηράκλειο (περιοχή μελέτης ΡΕΑ), ανιχνεύθηκαν μόνο το DDT και το πιο τοξικό παράγωγό του DDE. Τα αποτελέσματα έρευνας του Πανεπιστημίου Κρήτης, δημοσιευμένα το 2021, έδειξαν την ενισχυμένη παρουσία του DDT και του DDE στο ατμοσφαιρικό περιβάλλον στην ευρύτερη περιοχή του Ηρακλείου. Μεταξύ αυτών, το πλέον τοξικό DDE εμφάνισε την υψηλότερη συγκέντρωση, από εκείνες που μετρήθηκαν σε άλλες Ευρωπαϊκές περιοχές.
Το DDT και το εξαχλωροβενζόλιο, που χρησιμοποιήθηκαν παλαιότερα στη γεωργία για τον έλεγχο μυκήτων και παρασίτων, έχουν χαρακτηριστεί ως πιθανά καρκινογόνα και ουσίες που διαταράσσουν το ενδοκρινικό μας σύστημα. Η έκθεση σε αυτές έχει αποδεδειγμένα αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία όπως νευρολογικά προβλήματα, ανοσολογικές διαταραχές, αλλαγές στη λειτουργία του θυρεοειδούς και αλλεργιών. Παρόλο που η χρήση τους απαγορεύτηκε τη δεκαετία του 1970, το DDT, μαζί με τον κύριο μεταβολίτη του DDE, και το εξαχλωροβενζόλιο, εξακολουθούν να ανιχνεύονται στο αίμα των ανθρώπων.
Εκτεθειμένα τα παιδιά της Κρήτης
Ποια είναι τα κυριότερα ευρήματα της έρευνας που δημοσιεύσατε;
Προχωρήσαμε στη συστηματική διερεύνηση των επιπέδων των απαγορευμένων οργανοχλωριωμένων παρασιτοκτόνων εξαχλωροβενζολίου, του DDT και του μεταβολίτη του DDE και των πολυχλωριωμένων διφαινυλίων στο αίμα παιδιών-μελών της ΡΕΑ, ηλικίας 4, 6,5 και 11 ετών. Εκτός της αξιολόγησης των επιπέδων έκθεσης, εξετάστηκε η σχέση τους με την ηλικία και το φύλο, και την αναγνώριση πιθανών πηγών έκθεσης. Αναλύθηκαν 947 δείγματα αίματος, και έγινε χρήση προχωρημένων σύγχρονων μεθόδων στατιστικής ανάλυσης για την κατανόηση των προτύπων και των πηγών έκθεσης αυτών των ουσιών.
Αυξημένα επίπεδα DDE βρέθηκαν στα παιδιά ηλικίας 6,5 ετών σε σύγκριση με τους Ευρωπαίους συνομήλικους τους, με τα υψηλότερα επίπεδα DDE να παρατηρούνται στα παιδιά ηλικίας 4 ετών και τα χαμηλότερα στα 11 ετών. Η μείωση της συγκέντρωσης DDE, που παρατηρήθηκε από τη γέννηση έως την ηλικία των 11 ετών, υποδηλώνει ότι τα παιδιά της μελέτης ΡΕΑ στην Κρήτη εκτέθηκαν ενδομήτρια σε αυτές τις απαγορευμένες ουσίες πιθανώς μέσω θηλασμού και πρόσληψης τροφής κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους.
Η σύγκριση της εργασίας μας, με άλλες αναφορές στη διεθνή βιβλιογραφία, έδειξε ότι αποτελεί την πιο συστηματική διαχρονική μελέτη, μαζί με μια άλλη έρευνα που έγινε στη Γερμανία και δημοσιεύτηκε το 2020, σχετικά με την παρουσία του DDT, DDE και άλλων οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων στο πλάσμα αίματος των παιδιών στην Ευρώπη.
Η ενδελεχής βιβλιογραφική σύγκριση των αποτελεσμάτων αυτών, με αντίστοιχες μελέτες άλλων χωρών, επέδειξε υψηλά ενδεχόμενα επίπεδα του DDT στα τρόφιμα της Κρήτης, και υπογραμμίζει την αναγκαιότητα περαιτέρω διερεύνησης για την προστασία της δημόσιας υγείας.
Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας επισημαίνουν την συνεχιζόμενη παρουσία και τους κινδύνους για την υγεία από τα απαγορευμένα φυτοφάρμακα όπως το DDT, την αύξηση της αγοράς παράνομων φυτοφαρμάκων και την ανάγκη περαιτέρω έρευνας για την κατανόηση και τη μείωση των επιπέδων έκθεσης στα παιδιά.
Ευροπόλ στις παρανομίες
Αφού οι ουσίες αυτές έχουν απαγορευτεί εδώ και πολλά χρόνια πως δικαιολογείται η αυξημένη παρουσία τους στα παιδιά της Κρήτης;
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Επιβολής του Νόμου γνωστός ως Ευρωπόλ (EUROPOL) έχει εντοπίσει αύξηση στο εμπόριο παράνομων φυτοφαρμάκων. Περισσότερο από το 14% των φυτοφαρμάκων που κυκλοφορούν σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ εκτιμάται ότι παρανόμως στην αγορά.
Σε στοχευμένη επιχείρηση της Ευρωπόλ, μεταξύ 2015 – 2017, κατασχέθηκαν πάνω από 300 τόνοι παράνομων φυτοφαρμάκων, με επιπλέον 2040 τόνους να έχουν κατασχεθεί το 2023. Αυτά τα παράνομα φυτοφάρμακα απειλούν την υγεία των αγροτών και των καταναλωτών και αποτελούν κίνδυνο για το φυσικό περιβάλλον. Τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης είναι η κύρια πηγή έκθεσης των ανθρώπων στο DDT και στις σχετικές ενώσεις.
Κύριε Στεφάνου, ποιες είναι οι προοπτικές αυτής της δραστηριότητας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης;
Τα χρόνια νοσήματα όπως καρδιαγγειακά, αναπνευστικά, καρκίνοι αποτελούν μια μορφή επιδημίας σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες συμπεριλαμβανομένου και της Ελλάδας. Παρά την υψηλότερη θνησιμότητα στους ηλικιωμένους, το 42% της θνησιμότητας που σχετίζεται με τα χρόνια νοσήματα εμφανίζεται σε άτομα κάτω των 70 ετών σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Συστήματα και τις Πολιτικές Υγείας, που δημοσιεύτηκε το 2021, εντοπίζει ότι περίπου το 40% όλων των θανάτων στην Ελλάδα το 2019 μπορούν να αποδοθούν σε συμπεριφορικούς παράγοντες κινδύνου. Όμως, το ποσοστό προλαμβανόμενης θνησιμότητας στην Ελλάδα μειώθηκε οριακά κατά την τελευταία πενταετία, και παραμένει σημαντικά χαμηλότερο από το ποσοστό στην πλειονότητα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα παραπάνω τονίζουν την ανάγκη να εντατικοποιήσουμε τις προσπάθειές μας για πρόληψη των χρόνιων νοσημάτων στη χώρα μας, συνεισφέροντας στην επίτευξη του Στόχου Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών 3.4: “Έως το 2030, μείωση κατά ένα τρίτο της πρόωρης θνησιμότητας από χρόνια νοσήματα μέσω πρόληψης και θεραπείας”.
Οι στόχοι της μελέτης Ρέα για τα επόμενα 4 έτη, είναι η διασφάλιση και αξιοποίηση υπαρχόντων δεδομένων και εφαρμογή μεθόδων ανοιχτής επιστήμης, η ομαλή λειτουργία της βιοτράπεζας, η δημιουργία νέων δεδομένων για τους απογόνους της μελέτης Ρέα, και η συνέχιση της στράτευσης μητέρων στην μελέτη.
Είναι σημαντικό να εξασφαλίσουμε την οικονομική στήριξη της μελέτης που απαιτεί πολλαπλές, επαναλαμβανόμενες αιτήσεις σε πολλούς οργανισμούς και αποτελεί μία από τις πιο μεγάλες προκλήσεις στην έρευνα. Η μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση της Ρέα είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη της στρατηγικής μελέτης. Παράλληλα με την προσπάθειά μας αυτή, ελπίζουμε και πιστεύουμε ότι θα έχουμε την στήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
ΠΗΓΗ: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ / Π. Γεωργουδής